“ป่าอาหาร” หรือ “ป่าเกษตร” (Food Forest) คือแนวคิดของการทำเกษตร ปลูกพืชอาหาร ที่เลียนแบบโครงสร้างของป่าธรรมชาติ โดยมีพืชหลายชนิดที่สามารถกินได้ ปลูกร่วมกันแบ่งเป็นหลายชั้น (layers) เช่น ผลไม้ ผัก สมุนไพร ไม้กินใบ ฯลฯ จำลองเหมือนในป่าจริง ซึ่งมีลักษณะเด่นคือช่วยเพิ่มความหลากหลายทางชีวภาพ และส่งผลโดยตรงต่อความมั่นคงทางอาหารของครัวเรือนและชุมชน ด้วยการปลูกพืชหลายชนิดร่วมกันในรูปแบบชั้นของเรือนยอด ตั้งแต่ไม้ยืนต้นจนถึงพืชคลุมดิน ทำให้มีผลผลิตหลากหลายตลอดปี ลดความเสี่ยงจากการสูญเสียผลผลิตจากโรคหรือแมลงศัตรูพืชที่มักระบาดในระบบพืชเชิงเดี่ยว
ระบบเกษตรเช่นนี้ แทบไม่ต้องใช้สารเคมี หรือใช้น้อยมาก เพราะอาศัยกระบวนการธรรมชาติในการฟื้นฟูและรักษาความสมดุลของระบบนิเวศในแปลงปลูก ดินได้รับการบำรุงจากอินทรียวัตถุที่หมุนเวียนอยู่ในระบบ ขณะเดียวกันการควบคุมศัตรูพืชก็เป็นหน้าที่ของแมลงดี เช่น ตัวห้ำ ตัวเบียน และแมลงผสมเกสร ที่ได้ที่อยู่อาศัยและอาหารจากระบบเกษตรธรรมชาตินี้
สิ่งสำคัญคือ ความยั่งยืนในระยะยาว ระบบเกษตรเช่นนี้มีลักษณะคล้ายป่าที่สามารถดูแลตัวเองได้ตามธรรมชาติ เมื่อดำเนินการอย่างต่อเนื่อง ดินจะค่อย ๆ ฟื้นฟู ความหลากหลายทางชีวภาพเพิ่มขึ้น และระบบสามารถรักษาตัวเองได้โดยไม่ต้องพึ่งพาเทคโนโลยีหรือทรัพยากรภายนอกมากนัก นี่จึงไม่ใช่แค่การปลูกพืชเพื่อเก็บเกี่ยวผลผลิต แต่คือการสร้างระบบนิเวศขนาดย่อมที่เลี้ยงดูทั้งมนุษย์และสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ อย่างสมดุล
โครงสร้างของ ป่าอาหาร (Food Forest)
ประกอบด้วยพืช 7 ระดับชั้น ด้วยกัน คือ
- ชั้นไม้ยืนต้น (เช่น มะม่วง ลำไย ขนุน สะตอ)
- ชั้นไม้เตี้ย หรือไม้ผลขนาดกลาง (เช่น ฝรั่ง มะนาว กล้วย มะระกอ)
- ชั้นไม้พุ่ม หรือพืชสมุนไพร (เช่น พริก มะเขือ โหระพา ตะไคร้ ขิง)
- ชั้นไม้ล้มลุก หรือพืชกินใบ (เช่น ผักบุ้ง ผักชี พวกผักต่าง ๆ)
- ชั้นไม้เลื้อย (เช่น ถั่วฝักยาว บวบ ฟักทอง)
- ชั้นคลุมดิน (เช่น ถั่วพู ถั่วลิสง)
- ชั้นใต้ดิน (เช่น มันสำปะหลัง มันเทศ กระชาย กระเทียม)
ป่าในธรรมชาติที่ไม่มีคนดูแล แต่สามารถอยู่ได้ เพราะมีโครงสร้างที่สมดุล การจัดชั้นช่วยให้ใช้พื้นที่อย่างมีประสิทธิภาพ และให้แต่ละพืชช่วยกันดูแลระบบนิเวศ ในแต่ละชั้นจะช่วยสนับสนุนกันและกัน โดยชั้นบนคอยให้ร่มเงา ชั้นกลางให้ผลผลิตกินได้หลากหลายชนิด และชั้นล่างช่วยคลุมดิน รวมถึงป้องกันวัชพืช
อยากเริ่มทำ ป่าอาหาร (Food Forest) ที่บ้าน เริ่มยังไงดี?
ไม่จำเป็นต้องมีพื้นที่ใหญ่ ไม่ต้องรอมีที่ดินหลายไร่ มีแค่พื้นที่หลังบ้านเล็กๆ ก็เริ่มสร้าง ป่าอาหารได้แล้ว โดยเริ่มจากพืชง่าย ๆ ที่โตไว ดูแลง่าย “พืชไทยบ้านๆ” นี่แหละเหมาะสมสุดกับป่าอาหารในเมืองไทย เช่น
กล้วย: โตเร็ว ให้ร่มเงา สามารถเอาไปใช้ประโยชน์ได้ทุกส่วน
ตะไคร้ ขิง กระชาย: สมุนไพร ทั้งกินได้ และไล่แมลง
มะเขือพวง ชะอม: พุ่มเล็กเก็บกินได้ ปลูกแทรกได้ทุกมุมของสวน
มันเทศ ข่า ขมิ้น: เติบโตใต้ดิน ไม่แย่งพื้นที่กับพืชชนิดอื่น ทำให้ดินร่วนซุย และเก็บคาร์บอนไว้ใต้ดิน
การปลูกพืชหลายชั้นให้เติบโตแบบพึ่งพาอาศัยกัน เป็นการปล่อยให้ธรรมชาติทำงาน ไม่ต้องเป๊ะทุกอย่าง เช่น ใบไม้ร่วงลงมาสามารถเป็นปุ๋ย แมลงเป็นผู้ช่วยในการผสมเกสรเพิ่มผลผลิต และคอยกำจัดแมลงศัตรูพืช
ตัวอย่างป่าอาหาร (Food Forest) ที่สร้างได้เอง ถ้ามีพื้นที่ 10×10 เมตร จะปลูกอะไรดี เช่น:
- ไม้ยืนต้น: มะม่วง 1 ต้น
- ไม้เตี้ย: มะนาว 2 ต้น
- ไม้พุ่ม: พริก มะเขือ
- ไม้ล้มลุก: ผักบุ้ง ตำลึง
- ไม้เลื้อย: ถั่วฝักยาว
- คลุมดิน: ฟักทอง
- ใต้ดิน: ข่า ตะไคร้ ขิง กระชาย
การปลูกพืช หากยิ่งหลากหลายชนิดจะยิ่งส่งเสริมให้ป่าอาหารแข็งแรง ให้ทั้งอาหาร ความร่มรื่น และระบบนิเวศที่สมบูรณ์เองตามธรรมชาติ
แนวคิดการปลูกป่าแบบอื่น ๆ ที่นิยมในไทย
5 แนวคิดหลักการปลูกป่า ที่นิยมใช้ในประเทศไทย ซึ่งแต่ละแบบมีแนวคิด และวัตถุประสงค์ที่แตกต่างกัน ดังนี้
1. การปลูกป่าเชิงเดี่ยว (Monoculture Reforestation)
- แนวคิด: ปลูกต้นไม้ชนิดเดียวกันทั่วทั้งพื้นที่
- ตัวอย่าง: ปลูกยูคาลิปตัส หรือไม้สักเป็นแถว ๆ
- ข้อดี: จัดการง่าย เก็บเกี่ยวได้เร็ว
- ข้อด้อย: ความหลากหลายน้อย เสี่ยงโรคระบาด ระบบนิเวศไม่สมดุล
2. การปลูกป่าแบบผสมผสาน (Mixed-species Reforestation)
- แนวคิด: ปลูกไม้หลายชนิดในพื้นที่เดียวกัน
- ตัวอย่าง: ปลูกไม้โตเร็วสลับไม้ยืนต้นท้องถิ่น เช่น มะค่า ประดู่ ยางนา
- ข้อดี: เลียนแบบธรรมชาติ ช่วยสร้างความหลากหลายทางชีวภาพ
- ข้อด้อย: จัดการซับซ้อน ต้องมีความรู้ด้านพืชหลากหลาย
3. การปลูกป่าแบบวนเกษตร (Agroforestry)
- แนวคิด: ผสมผสานการปลูกป่าเข้ากับการเกษตร เช่น พืชกินได้และไม้เศรษฐกิจ
- ตัวอย่าง: ปลูกกล้วย ขิง มะพร้าวใต้ต้นไม้ยืนต้น
- ข้อดี: ได้ทั้งอาหารและรายได้ ช่วยรักษาป่า
- ข้อด้อย: ต้องวางแผนดีเพื่อไม่ให้พืชชนกันหรือแย่งกันโต
4. การปลูกป่าแบบธรรมชาติเร่งรัด (Accelerated Natural Regeneration)
- แนวคิด: ฟื้นฟูป่าธรรมชาติที่ถูกทำลายโดยไม่ปลูกใหม่ แต่ช่วยให้ต้นไม้พื้นถิ่นเติบโตเร็วขึ้น เช่น การกำจัดวัชพืชหรือปลูกเสริม
- ข้อดี: ใช้งบน้อย สร้างป่าจริงจากพืชท้องถิ่น
- ข้อด้อย: ต้องมีเมล็ดหรือต้นไม้พื้นถิ่นเดิมอยู่แล้ว
5. การปลูกป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง
- แนวคิด: ปลูกไม้ 3 ประเภท ได้แก่
- ไม้ใช้สอย
- ไม้กินได้
- ไม้เศรษฐกิจ
แล้วได้ ประโยชน์ 4 อย่าง คือ - ใช้สอย
- กิน
- ขาย
- ฟื้นฟูสิ่งแวดล้อม
- ข้อดี: สมดุลทั้งด้านเศรษฐกิจและระบบนิเวศ การกิน การใช้
- ข้อด้อย: ต้องวางแผนการปลูกระยะยาว
แนวคิดปลูกป่า 5 แบบของไทย vs ป่าอาหาร (Food Forest)
| หัวข้อ | แนวคิดการปลูกป่า 5 แบบของไทย | Food Forest (ป่าอาหาร) |
| เป้าหมายหลัก | ฟื้นฟูป่า สร้างรายได้ ดูแลสิ่งแวดล้อม | ผลิตอาหารแบบยั่งยืนเลียนแบบธรรมชาติ |
| ชนิดพืช | ขึ้นอยู่กับแต่ละแนวคิด บางแบบปลูกชนิดเดียว (เชิงเดี่ยว) บางแบบปลูกหลากหลาย | หลากหลายชนิด ทั้งไม้ยืนต้น พืชกินได้ และพืชคลุมดิน |
| ความหลากหลายทางชีวภาพ | ผันแปรตามแนวคิด เช่น ป่าเชิงเดี่ยวจะต่ำ วนเกษตรและ 3 อย่างประโยชน์ 4 อย่าง จะสูง | สูงมาก มีหลายชั้นของพืช และพึ่งพาแมลง/จุลินทรีย์ |
| ระบบนิเวศ | เน้นการฟื้นฟูธรรมชาติ แต่บางแบบยังเน้นผลผลิตในเชิงพาณิชย์ | จำลองป่าจริง ระบบนิเวศสมดุลและยั่งยืน |
| การใช้สารเคมี | มีบ้างในบางแนวทาง เช่น ป่าเชิงเดี่ยว | หลีกเลี่ยงสารเคมีใช้น้อยที่สุด เน้นธรรมชาติ |
| การดูแลระยะยาว | ต้องดูแลต่อเนื่อง โดยเฉพาะระยะเริ่มต้น | เมื่อระบบนิ่งแล้ว ไม่ต้องดูแลมาก |
| รายได้/อาหาร | บางแนวคิดเน้นไม้เศรษฐกิจ บางแนวคิดเน้นป่าใช้สอย | เน้นผลิตอาหารกินเองและเหลือจึงนำมาขายได้ |
| แรงบันดาลใจ | ฟื้นฟูป่าที่เสื่อมโทรม หรือสนองนโยบายของรัฐ หรือชุมชน | เลียนแบบธรรมชาติแบบป่า และ เพอร์มาคัลเชอร์ (permaculture) |
จะเห็นได้ว่า แนวคิดปลูกป่า 5 แบบของไทย มีเป้าหมายที่หลากหลาย ทั้งด้านเศรษฐกิจและสิ่งแวดล้อม ส่วนFood Forest นั้นจะเน้นความยั่งยืนในระบบอาหารและการอยู่ร่วมกับธรรมชาติ โดยที่เราสามารถผสมแนวคิดทั้งสองให้รวมเป็นหนึ่งได้ เช่น สร้าง Food Forest ใครมีโครงสร้างต้นไม้ตามหลัก ป่า 3 อย่าง ประโยชน์ 4 อย่าง เป็นต้น
เรื่อง : สุธินี สุปรีดิ์วรกิจ
